Белорусский язык
Фанетыка (ад грэч. phone — ‘гук’, phonetikos — ‘гукавы’) — раздзел мовазнаўства, які вывучае гукавыя сродкі мовы. Да іх адносяцца гукі, склад, націск, інтанацыя. Тэрмінам «фанетыка» называюць і сам гукавы лад мовы.
Гук — найменшая (непадзельная) адзінка вуснага маўлення, якая ўспрымаецца на слых. Гукі, узятыя паасобку і нават у складзе слова, самастойнага значэння не маюць (не абазначаюць ніякіх паняццяў), яны ствараюць гукавую абалонку слова. У залежнасці ад якасці і характару вымаўлення гукі беларускай мовы падзяляюцца на галосныя і зычныя.
Галоснымі называюцца гукі, якія ўтвараюцца з дапамогай голасу. Пры іх вымаўленні паветра выходзіць з лёгкіх плаўна і спакойна, не сустракаючы ніякіх перашкод.
У сучаснай беларускай мове шэсць галосных гукаў: [а], [о], [у], [ы], [і], [э]. Для іх абазначэння на пісьме выкарыстоўваюцца дзесяць літар: а, о, у, ы, і, э, е, ё, ю, я.
Зычнымі называюцца гукі, якія ўтвараюцца з дапамогай голасу і шуму або толькі шуму. Пры іх вымаўленні ў поласці рота ўзнікаюць перашкоды, у выніку чаго і ўтвараюцца шумы.
Паводле ўдзелу голасу і шуму зычныя падзяляюцца на санорныя і шумныя. Шумныя зычныя падзяляюцца на звонкія і глухія.
Пры ўтварэнні санорных гукаў голас пераважае над шумам. Санорныя гукі [в], [в’], [л], [л’], [м], [м’], [н], [н’], [р], [й], [ў] не суадносяцца па звонкасці-глухасці. Перад санорнымі глухія зычныя не азванчаюцца: [сл]авяне, кля[тв]а, заву[шн’]іцы.
Звонкія і глухія зычныя ўтвараюць пары па звонкасці-глухасці: [б] — [п], [б’] — [п’], [д] — [т], [дз] — [ц], [дз’] — [ц’], [ɣ] — [х], [ɣ’] — [х’], [г] — [к], [дж] — [ч], [ж] — [ш], [з] — [с], [з’] — [с’]. У глухога гука [к] ёсць парны звонкі выбухны [г] (пры яго вымаўленні ўтвараецца шум, які нагадвае кароткі выбух). Выбухны [г] вымаўляецца ў запазычаных словах на месцы правапіснага к перад звонкім зычным: вакзал [вагзал], экзамен [эгзам’эн]. Глухія [ф], [ф’] не маюць парных звонкіх.
Па цвёрдасці-мяккасці зычныя падзяляюцца на цвёрдыя і мяккія, утвараючы пры гэтым пары: [б] — [б’], [п] — [п’], [ɣ] — [ɣ’], [к] — [к’], [з] — [з’], [с] — [с’], [л] — [л’], [м] — [м’], [н] — [н’], [в] — [в’], [ф] — [ф’], [х] — [х’], [д] — [дз’], [т] — [ц’].
Гук [ц’] мае парны цвёрды гук [т], а не [ц]: свя[т]а — на свя[ц’]е. Цвёрды гук [ц] ужываецца ў словах цацка, цыган, цымбалы, цэп і інш. Мяккі [дз’] чаргуецца з цвёрдым [д], а не з [дз]: мала[д]ы — мала[дз’]ейшы. Няпарны цвёрды гук [дз] ужываецца ў некалькіх словах: дзын, дзынкнуць, ксяндзы, пэндзаль.
Гукі [ж], [ш], [дж], [ч], [р], [ц], [дз], [ў] з’яўляюцца няпарнымі цвёрдымі, паколькі не маюць адпаведных парных мяккіх.
Гукi [ж], [ш], [дж], [ч], [р] i [ц] у школьнай практыцы называюцца зацвярдзелымi.
Гук [й] не мае адпаведнага цвёрдага, ён заўсёды мяккі.
Паводле афарбоўкі гучання зычныя гукі [ж], [ш], [дж], [ч] з’яўляюцца шыпячымі, а гукі [дз], [дз’], [з], [з’], [с], [с’], [ц], [ц’] — свісцячымі.
Падоўжаныя гукі — гэта гукі, якія ў становішчы паміж галоснымі вымаўляюцца больш працягла; перадаюцца на пісьме падвоеным напісаннем адпаведнай літары. Падаўжаюцца ў беларускай мове гукі [дз’], [з’], [л’], [н’], [с’], [ц’], [ж], [ш], [ч]: палоззе, соллю, Палессе, жыццё, збожжа, ноччу. Гук [дз’] перадаецца на пісьме спалучэннем літар ддз: суддзя, стагоддзе, разводдзе.
Фанетычнае падаўжэнне трэба адрозніваць ад падваення зычных. У словах з падвоенымі зычнымі два гукі адносяцца да розных марфем: дзён-ны, камен-ны, бес-саромны.
Становішча гука ў адносінах да тых гукаў, што стаяць побач, а таксама ў залежнасцi ад націску і месца ў слове называецца пазіцыяй гука. У моцнай пазіцыі гук праяўляе свае якасці ў найбольшай ступені, а ў слабай — цалкам ці часткова страчвае некаторыя ўласцівасці.
Для галосных гукаў моцнай з’яўляецца пазіцыя пад націскам, слабай — у ненаціскным становішчы. У слове сонца гук [о] знаходзіцца ў моцнай пазіцыі, а гук [а] — у слабай.
Для зычных моцнай пазіцыяй з’яўляецца пазіцыя перад галоснымі і санорнымі гукамі. Санорныя гукі не змяняюцца пад уплывам іншых гукаў, г.зн. яны заўсёды знаходзяцца ў моцнай пазіцыі.
- для звонкіх — на канцы слова і перад глухімі: лодка — [лотка], снег — [с’н’эх];
- для глухіх — перад звонкімі: касьба — [каз’ба];
- для свісцячых — перад шыпячымі: счысціць — [шчыс’ц’іц’], зжаты — [жжаты]; перад мяккімі зычнымі, за выключэннем пазіцыі перад [ɣ’], [к’], [х’]: спяваць — [с’п’авац’], але скінуць [ск’інуц’], згінуць [зг’інуц’], схiтрыць [сх’ітрыц’];
- для шыпячых — перад свісцячымі: хаваешся — [хавайэс’с’а], дарожцы — [даросцы];
- для гукаў [д] і [т] — перад [ч] і [ц]: вокладцы — [воклаццы], матчын — [маччын].
Змена аднаго гука на іншы называецца чаргаваннем. Чаргавацца могуць як галосныя гукi, так і зычныя.
Пазіцыйныя чаргаванні гукаў — гэта чаргаванні, якія залежаць ад пазіцыі гука ў слове.
Пазіцыйныя чаргаванні галосных гукаў адбываюцца пад уплывам суседніх зычных або залежаць ад становішча на канцы слова. Найбольш пашыранымі з’яўляюцца чаргаванні на аснове акання і якання: [о] — [а] (воз — вазы, вёсны — вясна); [э] — [а] (цэлы — цалейшы, везці — вязу).
Пазіцыйныя чаргаванні зычных гукаў — гэта чаргаванні звонкіх і глухіх зычных у сярэдзіне або на канцы слова, а таксама чаргаванні цвёрдых і мяккіх зычных:
| [б] — [п] | рыба — ры[п]ка, грыбы — гры[п] | [з] — [з’] | збор — [з’]біраць |
| [д] — [т] | лодачка — ло[т]ка, агароды — агаро[т] | [с] — [с’] | спаў — [с’]піць |
| [ɣ] — [х] | лёгенькі — лё[х]кі, дарога — даро[х] | [т] — [ц’] | палёт — ля[ц’]ець |
| [ж] — [ш] | сцяжок — сця[ш]ка, нажы — но[ш] | [д] — [дз’] | гарады — у гора[дз’]е |
| [з] — [с] | казаць — ка[с]ка, вазы — во[с] | [в] — [в’] | трава — на тра[в’]е |
| [дз’] — [ц’] | дзядзечка — дзя[ц’]ка, мядзведзі — мядзве[ц’] | [л] — [л’] | удалы — уда[л’]енькі |
- Гістарычныя чаргаванні галосных:
[а] — [о] — [э] трасу — трос — трэсці [э] — [о] несці — нёс [э] — [а] лезці — лазіць [э] — [і] — [о] — нуль гука церці — зацірка — цёр — тру [о] — [у] — [ы] сохнуць — сухі — высыхаць [а] — [у] вязаць — вузел - Гістарычныя чаргаванні зычных:
- заднеязычных [г], [к], [х] з шыпячымі і свісцячымі:
[ɣ] — [ж] нага — ножка, магу — можаш [х] — [ш] вуха — вушка, смех — смяшыць [к] — [ч] рака — рэчка, рука — ручка [ɣ] — [з’] нага — на назе [х] — [с’] кажух — у кажусе [к] — [ц] рука — на руцэ - свісцячых з шыпячымі:
[ц’] — [ч] хацець — хачу [дз’] — [дж] хадзіць — хаджу [с’] — [ш] касіць — кашу [з’] — [ж] вазіць — важу - гукаў [б], [в], [м], [п], [ф] са спалучэннямі [бл’], [ўл’], [мл’], [пл’], [фл’]:
[б] — [бл’] любіць — люблю [в] — [ўл’] лавіць — лаўлю [м] — [мл’] карміць — кармлю [п] — [пл’] трапаць — траплю [ф] — [фл’] графіць — графлю - чаргаванне гукаў [д], [т] з шыпячымі:
[д] — [дж] хада — хаджу [т] — [ч] святло — свячу
- заднеязычных [г], [к], [х] з шыпячымі і свісцячымі:
